Pomaganie rodzeństwu w żałobie

Jak może objawiać się żałoba u dziecka?

Żałoba u dzieci to proces, podobnie jak u dorosłych. Odczuwają one i uzewnętrzniają przy tym cały szereg emocji. Mogą się do nich zaliczać smutek, gniew, poczucie winy lub wyparcie.

Dzieci przeżywające żałobę mogą:

• Płakać
• Być niegrzeczne
• Sprawiać wrażenie wycofanych
• Mieć problemy ze snem
• Mieć zmniejszony apetyt
• Mieć objawy fizyczne, takie jak ból brzucha
• Sprawiać wrażenie, że nic się nie stało
• Rzucać się w wir zabawy, by poczuć wytchnienie od żałoby

Dzieci często „samoregulują” przepływ informacji. Mogą zadać pytanie, wysłuchać odpowiedzi, a następnie niezwłocznie powrócić do zabawy, aby przyswoić sobie uzyskane informacje.

Tego rodzaju uczucia i zachowania stanowią normalną reakcję na żałobę.

Rozmawianie o śmierci

Porozmawianie o śmierci jednego z dzieci z pozostałymi to prawdopodobnie jedna z najtrudniejszych rzeczy, które muszą zrobić rodzice. Należy przy tym wziąć pod uwagę zdolność rozumienia przez każde z dzieci faktu śmierci i jej nieodwracalności. To, w jaki sposób dziecko przyswoi sobie te informacje, zależy od szeregu czynników. Zaliczają się do nich wiek, stopień rozwoju i dotychczasowe doświadczenia życiowe.

Rozmowy tego typu nie należą do łatwych. Ale rodzice mogą się do nich przygotować.    

• Należy rozmawiać z dzieckiem szczerze i otwarcie. Warto używać prostych słów, takich jak „umarł/umarła” zamiast „nie jest już z nami” czy „odszedł/odeszła”. Rodzic często chciałby osłabić ciężar wypowiadanych słów. Ale niekiedy może to tylko skutkować u dziecka większą dezorientacją i niepewnością.
• Należy wyjaśnić, czym jest śmierć, prostym językiem zrozumiałym dla dziecka. Niektóre dzieci mogą sądzić, że śmierć jest odwracalna. Można użyć takich przykładowych sformułowań: „Gdy ktoś umiera, jego ciało przestaje działać. Nie będzie już mówić, chodzić, jeść, spać ani się bawić…”.
• Należy unikać takich sformułowań, jak: „Bozia zabrała go do nieba” lub „Twoja siostrzyczka jest teraz z babcią”. 
• Warto kilkakrotnie powtórzyć to samo, używając różnych sformułowań. Pomocne może być sprawdzenie, co dzieci zrozumiały i jakie mogą mieć obawy. Na przykład można zapytać: „O czym, z tego co powiedzieliśmy, myślisz najwięcej?” albo „Powiedzieliśmy sobie bardzo wiele rzeczy. Co zapadło Ci w pamięć?”.
• Trzeba się spodziewać, że pierwsze rozmowy to tylko początkowy etap procesu. Należy przekazać informacje tylko w takiej ilości, o jaką prosi dziecko lub na jaką wydaje się gotowe. Warto zapewnić dzieci, że nie ma nic złego w rozmawianiu o śmierci i zadawaniu pytań.
• Należy dać dzieciom przestrzeń, aby mogły przetworzyć usłyszane informacje. Być dostępnym, gdy będą chciały rozmawiać. Niektóre same zaczną rozmawiać na ten temat albo nieśmiało wskazywać, że chcą porozmawiać. Inne mogą potrzebować kilku podejść, zanim będą gotowe podzielić się tym, co myślą i czują.  
• Warto rozmawiać o uczuciach. Dzieci często idą za przykładem rodziców, gdy już przychodzi pora na porozmawianie. Jeśli rodzice podzielą się z nimi swoimi uczuciami, dzieciom także będzie łatwiej wyrazić to, co myślą i czują.

Powiedzenie dzieciom, czego należy się spodziewać

Wiedza o tym, czego należy się spodziewać, daje dzieciom poczucie bezpieczeństwa. Dla wielu z nich śmierć jednego z rodzeństwa jest zwykle jednym z pierwszych doświadczeń związanych ze stratą i żałobą.

Zmagając się z własnymi nowymi emocjami, dzieci muszą także radzić sobie z tym, jak reagują rodzice. Może to niekiedy powodować u nich uczucia niepewności lub strachu. Nie rozumieją także kwestii praktycznych, z którymi muszą radzić sobie rodziny po śmierci dziecka.

Dla dzieci istotne jest, by wiedziały, co będzie się działo. Może to zmniejszyć u nich potrzebę zadawania pytań i zamartwianie się.   

• Należy wspierać dzieci w ich radzeniu sobie z uczuciami i rozmawiać o tym, jak reagować na emocje innych osób. Warto zachęcać do konstruktywnego wyrażania uczuć, nawet jeśli jest to trudne. Można na przykład powiedzieć: „Widzę, jak bardzo cierpisz i że gniewasz się na świat. Gdy tak się czujesz, nie ma nic złego w uderzeniu w poduszkę, ale nie można bić przyjaciół”.
• Należy dać im znać, że to, co czują, jest normalne i że każdy inaczej radzi sobie z żałobą.
• Na tyle, na ile to możliwe, należy zawczasu poinformować dzieci o tym, co będzie się działo. Warto wówczas zapewnić je, że będą miały opiekę.
• Warto dawać dzieciom wybór tego, co chcą robić. Należy pomagać im w powrocie do codziennego życia i znanych im zajęć. 
• Warto rozmawiać o obawach i niepewności, ale nie wolno zapominać o szukaniu sposobów, aby powrócić do kultywowania rodzinnych tradycji i codziennych rytuałów.

Częste pytania i emocje

Po śmierci brata lub siostry dzieci mogą stawiać pytania, na które nie ma łatwych odpowiedzi. Rodzice mogą jednak spróbować przygotować się do odpowiedzi na te pytania.

Poczucie winy

Po śmierci jednego z rodzeństwa u dzieci często występuje poczucie winy. Istotne jest więc zapewnienie ich, że w żaden sposób nie zawiniły. Nie powinny czuć się winne tego, co się stało. Można na przykład powiedzieć: 

• ƒ„Na to, co się zdarzyło, nie miało wpływu nic, co zostało zrobione, pomyślane lub powiedziane przez Ciebie lub kogokolwiek innego”.
• „Doskonale się spisywałeś/spisywałaś we wszystkim, o co Cię poprosiliśmy, nawet gdy nie było łatwo”.
• „Nie ma w tym niczyjej winy”.

Zastanawianie się, dlaczego brat lub siostra nie żyje 

W większości przypadków przyczyna nowotworu nie jest znana. Nie powstrzymuje to jednak rodziców od zastanawiania się, dlaczego to ich dotknęło. To samo dotyczy dzieci. Można na przykład odpowiedzieć w następujący sposób:

• „Nie wiemy niczego na pewno. A co Ty o tym myślisz?”. Może to pomóc rodzicom dowiedzieć się, co myślą ich dzieci i co już wiedzą. 
• „Wygląda na to, że chcesz porozmawiać o tym, co się stało. Porozmawiamy?” Okazywanie zainteresowania może pomóc dzieciom w wyrażaniu swoich uczuć.
• „Czasami, gdy ciało człowieka jest chore, nie da się go wyleczyć mimo tego, że wszyscy się starają. Czy myślisz o tym ostatnio?”. Tego typu odpowiedź może zachęcić dzieci do zadawania kolejnych pytań.

Pytania o to, co dzieje się po śmierci 

Jeśli rodziny wierzą w życie po śmierci, rodzice mogą rozmawiać o tym, jak może być w nowym miejscu. Niektórym dzieciom przynosi ulgę rozmawianie o tym, kto jeszcze tam się znajduje i co robi.

Rodziny, które nie wierzą w życie po śmierci, mogą powiedzieć coś w tym rodzaju: „Gdy nasze ciała przestają działać, wracają do ziemi i stają się częścią świata, który dzielimy z roślinami i zwierzętami”.

Dowiadywanie się od dzieci, co ich zdaniem dzieje się po śmierci, może być także źródłem otuchy dla rodziców. Tego typu rozmowa może także dać możliwość sprostowania niektórych błędnych przekonań. W rozmowach z dziećmi o śmierci przydatne mogą być książki z opowiadaniami zgodnymi z wartościami i przekonaniami rodziny. Rodzice mogą przykładowo użyć następujących sformułowań: 

• „Łącząca nas miłość nigdy nie przeminie. Pozostanie z nami i będzie zawsze częścią naszego życia”.
• „Miłość jest w każdym naszym wspólnym wspomnieniu i zostanie z nami na zawsze”.

Pytania o ponowne spotkanie brata lub siostry 

Nierzadko jest tak, że rodzeństwo pyta, czy spotka ponownie brata lub siostrę. Zależnie od przekonań religijnych rodzice mogą odpowiedzieć na przykład w taki sposób:

• „Nie będziesz mogła zobaczyć brata, bo nie ma już go z nami na Ziemi”. 
• „Nie możesz jej zobaczyć ani dotknąć, ale możesz pamiętać o niej w swoim sercu i umyśle”.

Wspominanie brata lub siostry

Istotne jest, aby dzieci wiedziały, że ich brat lub siostra zawsze będą częścią rodziny i nie zostaną zapomniani. Dzieci mogą chcieć słuchać konkretnych opowieści lub wspomnień. Opowiadanie im o wspólnych obiadach, wakacjach, urodzinach czy ulubionych zajęciach może utwierdzić rodzeństwo w przekonaniu, że nie utraci więzi z bratem lub siostrą.

Warto zachęcać dzieci do dzielenia się pomysłami na temat tego, co rodzina może robić w szczególnych momentach, aby pamiętać o zmarłym członku rodzeństwa. Można na przykład zaproponować coś takiego:

• „Za rok w urodziny Twojej siostry weźmiemy balonik i wypuścimy go w jakimś specjalnym miejscu. Będziemy o niej myśleć, gdy będzie wzbijał się w powietrze”.
• „Pierwszego dnia każdego miesiąca jedzmy jeden z ulubionych posiłków Twojego brata”.
• „W jaki szczególny sposób chciałbyś/chciałabyś uczcić jej pamięć?”.

Dalsze życie 

Dzieci przeżywające żałobę często pytają: „Co teraz zrobimy?”. Pomocne może być przyznanie, że dalsze życie będzie trudne. Warto także zapewnić, że rodzina pozostanie razem. Można wspierać się nawzajem, mówiąc na przykład: „Trudno sobie wyobrazić, że nie jesteśmy wszyscy razem. Ale znajdziemy sposoby, by pamiętać o Twojej siostrze i by nadal była częścią rodziny. Ona zawsze będzie Twoją siostrą”.

Szczere wyrażanie uczuć

Rozmawianie rodziców o uczuciach może pomóc dzieciom zrozumieć, że nie są same i że ich odczucia są normalne. Istotne jest umożliwienie dzieciom wyrażenia ich prawdziwych emocji.

Warto powiedzieć dzieciom, że ma się te same odczucia i że są one normalne. Można to zrobić, mówiąc na przykład: 

• „Mamusi jest przykro, że lekarstwo nie powstrzymało nowotworu”. 
• „Czasem jest mi smutno i płacz jest jednym ze sposobów wyrażania moich uczuć”.
• „Tatuś kiepsko się teraz czuje. A Ty jak się czujesz?”. 

Czasami rodzice nie wiedzą, co powiedzieć. Nie ma nic złego w odkładaniu odpowiedzi do czasu, aż będą lepiej przygotowani. Najistotniejszą rzeczą jest zapewnienie dziecka, że może bez obaw zadawać pytania.

Gdy dzieci wiedzą, że rodzicom udzielenie odpowiedzi również sprawia trudność, mogą być później bardziej szczere w uzewnętrznianiu ich własnych problemów. Prostą odpowiedzią może być: „To ciężkie pytanie. Ja też się nad tym zastanawiam”.